اخلاق پيامبر صلی الله علیه و آله

از جمله موضوعاتى كه قرآن مجيد آن را به عظمت ياد نموده: خوش اخلاقى پيغمبر اكرم اسلام مي‌باشد، چنان كه در: (سوره قلم)، آيه 4 راجع به اخلاق آن حضرت مي‌فرمايد: «وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِيمٍ؛ و حتما تو داراى يك خلق بزرگى مي‌باشى».(1)

اخلاق پيامبر مطابق و هماهنگ با قرآن بود. خداوند او را به مثل اين سخنان تربيت كرد كه:
1- «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِينَ؛ با آن‌ها مدارا كن و به نيكى‏ها دعوت نما و از جاهلان روى بگردان». (سوره اعراف/199)
2- «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ وَإِيتاءِ ذِي‌الْقُرْبى‏ وَيَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ؛ خداوند فرمان به عدل و احسان و بخشش به نزديكان مى‏دهد، و از زشتي‌ها و منكرات‏ و ظلم و ستم نهى مى‏كند». (سوره نحل/90)
3- «وَاصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَكَ؛ در برابر مصائبى كه به تو مى‏رسد شكيبا باش». (سوره لقمان/17)
4- «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ؛ از آن‌ها درگذر و صرف‌نظر كن». (سوره مائده/13)
5- «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ؛ بدى را با نيكى دفع كن». (سوره فصلت/34)

و آيات ديگر، سپس خداوند سيماى ظاهر و نهان آن‌ حضرت را كامل نمود، و او را چنين ستود: «وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِيمٍ؛ و تو قطعا اخلاق عظيم و برجسته‏اى دارى». (سوره قلم/4)

آرى فضل بیكران خداوند را بنگر كه چگونه عطا كرد و سپس ستود. سپس پيامبر صلی الله علیه و آله به انسان‌ها آموخت كه خداوند ارزش‌هاى اخلاقى را دوست دارد، و انحرافات و لغزش‌هاى اخلاقى را دشمن دارد، و فرمود: «بعثت لاتمّم مكارم الاخلاق؛ من براى آن به رسالت مبعوث شدم كه ارزش‌هاى اخلاقى انسان‌ها را تكميل كنم.» سپس همه انسان‌ها را با تأكيد و ترغيب فراوان به رعايت ارزش‌هاى اخلاقى فراخواند.(2)

سعيد بن هشام مى‏گويد: به عايشه گفتم: اى ام‌المؤمنين، لطفا درباره اخلاق پيامبر برايم صحبت بدار، گفت: مگر قرآن نخوانده‏اى؟ گفتم: چرا. گفت: اخلاق پيامبر همانست يعنى تمام اخلاق پسنديده قرآنى را عمل مي‌فرمود، اين حديث را مسلم در صحيح خود آورده است.

يزيد بن بابنوس مى‏گويد:‌به عايشه گفتيم: اخلاق رسول خدا چگونه بود؟ گفت: اخلاق پيامبر همان اخلاق قرآن بود سپس ده آيه اول سوره مومنون را خواند و گفت اخلاق پيامبر صلی الله علیه و آله اين چنين بود.

ابودرداء هم مى‏گويد: از عايشه درباره اخلاق پيامبر صلی الله علیه و آله پرسيدم. گفت: اخلاق او همان اخلاق قرآن بود. از آن چه قرآن را خشنود سازد راضى بود و از آن چه قرآن را خشمگين سازد خشمگين مى‏شد.

عطيه عوفى در تفسير آيه «وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِيمٍ» آيه 4 سوره 68 مى‏گويد: منظور ادب قرآنى است، يعنى پيامبر صلی الله علیه و آله مودب به آداب قرآنست.

از انس روايت است كه گفت: پيامبر صلی الله علیه و آله خوش خلق‏ترين مردم بود من برادر كوچكى داشتم كه تازه او را از شير گرفته بودند و او را مواظبت مي‌كردم كنيه‏اش ابوعمير بود، پيامبر چون او را مى‏ديدند مى‏گفتند از شير گرفتن چه بر سرت آورده است؟ و با او بازى مي‌فرمود. اين روايت را هم مسلم در صحيح خود آورده است.

از ثابت، از انس روايت است كه مى‏گفت: پيامبر صلی الله علیه و آله زيباتر و بخشنده‏تر و شجاع‏تر مردم بود. مسلم و بخارى هر دو نفر اين حديث را نقل كرده‏اند. على بن احمد بن عبدان از انس روايت مى‏كند كه مى‏گفت پيامبر صلی الله علیه و آله هرگز دشنام نميداد، ناسزا نمى‏گفت و لعن و نفرين نمى‏فرمود، به هنگام بازخواست حداكثر به طور شوخى مى‏گفت فلانى را چه مي‌شود چرا كوتاهى مى‏كند. اين حديث را هم بخارى در صحيح خود آورده است.

عبدالله بن عمر هم مى‏گفت: پيامبر هرگز ناسزا نمى‏گفت و دشنام نمي‌داد، همواره مى‏گفت گزيده‏ترين شما آن‌هايى هستند كه خوش خلق‏ترند.

ابوعبدالله جدلى مى‏گويد: از عايشه درباره اخلاق پيامبر صلی الله علیه و آله پرسيدم، گفت: هرگز دشنام و ناسزا نمى‏گفت. در كوچه و بازار بلند صحبت نمي‌كرد، بدى ‏را با بدى پاداش نمى‏داد بلكه همواره عفو و گذشت مى‏فرمود.(3)

يزيد بن هارون و اسحاق بن يوسف ازرق هر دو از زكرياء، از ابواسحاق، از ابوعبدالله جدلى نقل مى‏كند كه مى‏گفته است از عايشه پرسيدم اخلاق پيامبر صلی الله علیه و آله در خانه چگونه بود؟ گفت: از همه مردم نيك خلق‏تر بود نه دشنام مى‏داد و نه ياوه‏گو بود و نه در كوچه و بازار اهل هياهو، بدى را با بدى پاداش نمى‏داد بلكه عفو مى‏فرمود و گذشت مى‏كرد.(4)

امام على عليه السلام در بيان احوال و اخلاق پيامبر خدا می‌فرماید: ...هيچ گاه دو كار براى او (پيامبر صلى الله عليه و آله) پيش نيامد، مگر اين كه دشوارترينِ آن دو را برگزيد.(5)

الطبقات الكبرى به نقل از عايشه، در پاسخ اين سؤال كه: اخلاق پيامبر صلى الله عليه و آله در محيط خانه چگونه بود؟ فرمود: خوش‏خوترينِ مردمان بود. نه دشنام مى‏داد و نه بدزبانى مى‏كرد و نه در كوچه و بازار، هياهو به راه مى‏انداخت و نه بدى را به بدى جبران مى‏كرد؛ بلكه مى‏بخشيد و گذشت مى‏كرد.(6)

اشعار زيبا در وصف اخلاق پيامبر صلی الله علیه و آله
فاق النّبيين فى خلق و فى خلق × ولم يدا نوه فى علم ولاكرم‏
و كلّهم من رسول اللّه ملتمس × غرفا من البحر او رشفا من الديم‏
فهو الّذى تمّ معناه و صورته × ثمّ اصطفاه حبيبا بارئ النّسم
منزّه عن شريك فى محاسنه × فجوهر الحسن فيه غير منقسم‏
پيامبر در سيماى ظاهر، و اوصاف اخلاقى بر همه پيامبران برترى يافت، و هيچ كس از آن‌ها در علم و كمال، به پايه او نمى‏رسند و همه آن‌ها در پيشگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله تقاضاى اندكى از دريا و قطره‏اى از باران كمال را دارند. پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله همان انسان كاملى است كه در ظاهر و باطن در حد اعلاى كمال قرار دارد، و خداوند خالق انسان‌ها او را به عنوان حبيب خود برگزيده است و به راستى آن حضرت در شئون نيك اخلاقى، همتائى ندارد و جوهر حسن و زيبائى او، منحصر به او است.(7)

رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‏فرمود: من به اخلاق نيك و پسنديده برانگيخته شده‏ام.

امام صادق عليه السلام فرمود: خداوند رسول خويش را به اخلاق نيك و پسنديده مخصوص گردانيد، شما هم خود را بيازماييد، اگر آن اخلاق نيك در شما بود خداى را سپاس گفته و از او بخواهيد تا آن را در شما بيفزايد. سپس امام عليه السلام آن‌ها را بدين ترتيب ده خصلت شمرد: يقين، قناعت، صبر، شكر، بردبارى، خوش‏خلقى، سخاوت، غيرت، شجاعت و جوانمردى.(8)

پی نوشت

(1). تفسير آسان، ج‏ 3، ص 52.
(2). سيرت پيامبر اعظم و مهربان، ص 142.
(3). ترجمه دلائل النبوة، ج ‏1، ص 153.
(4). ترجمه طبقات كبرى، ج ‏1، ص 353.
(5). حكمت‌نامه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله و سلم (فارسى)، ج ‏3، ص 549.
(6). حكمت‌نامه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله و سلم (فارسى)، ج ‏3، ص 551.
(7). سيرت پيامبر اعظم و مهربان، ص 140.
(8). آداب، سنن و روش رفتارى پيامبر گرامى اسلام، ص 23.